Op bezoek bij
‘Licht ontwerpen met oog voor welbevinden mens en natuur’
Bij het ontwerpen en inrichten van de openbare ruimte zou meer aandacht gegeven mogen worden aan het nachtbeeld. Met moderne technieken is een omgevingsgericht lichtontwerp mogelijk, met oog voor het welbevinden van de mens en de natuur. Ook kleur kan daarbij worden ingezet.
Tekst: Henk Wind
Foto’s: doelbeelden.nl (ipv Delft)
Pleinverlichting, ontworpen door ipv Delft.
Waar voorheen de technische normen bepalend waren voor de hoeveelheid licht, is er steeds meer behoefte aan licht op maat, constateert Arthur Klink, voorzitter van Stichting Openbare Verlichting Nederland (OVLNL). “Dat loopt mooi in de pas met de technische ontwikkelingen. Die geven steeds meer mogelijkheden om verschillende soorten licht en ook kleur te gebruiken.”
Kleur is het jaarthema voor 2023 van de OVLNL. “Dat thema kwam naar voren uit één van onze bijeenkomsten waarin deelnemers kennis uitwisselen en met elkaar in gesprek gaan. Over kleurgebruik is veel verwarring. Om die verwarring weg te nemen, gaan we daarover een ‘position paper’ uitgeven”, vertelt Arthur.
Rood versus blauw
Er zijn vele mogelijkheden in armaturen, zoals deze lichtmast in Tilburg van Sapa Pole Products
“Kleur is zowel decoratief als functioneel. Kleur is ongelooflijk ingewikkeld, maar we weten dat meer rood minder schadelijk is voor de natuur, terwijl blauw juist schadelijk is. Maar ledverlichting is van zichzelf juist blauw. Daarbij is er geëxperimenteerd met rode verlichting in een wijk. Dat riep het beeld op van het redlight district en was snel weer verdwenen. Mensen vonden dat niet prettig.”
En om gelijk maar een misverstand weg te nemen: led zorgt niet voor minder lichtuitstraling naar de hemel. “Led straalt gerichter naar beneden. Dat leek lange tijd te worden bevestigd door satellietfoto’s. Totdat recent die satellietfoto’s werden vergeleken met foto’s van camera’s van astronauten zelf. Toen werd ontdekt dat satellietfoto’s het blauwe licht niet registreren. Door led bleek de uitstraling van dat blauwe licht naar de hemel toegenomen te zijn, terwijl dat dus juist schadelijk licht is. Led heeft gunstige eigenschappen qua onderhoud en energieverbruik, maar is dus minder goed voor de natuur.”
Groen licht
“Zo weten we dat meer amberkleurige verlichting goed is voor vleermuizen. Van groene verlichting dachten we dat het juist goed was voor de natuur, maar uit onderzoek van de WUR Wageningen blijkt dat helemaal niet zo te zijn. Wel is de gevoeligheid van het menselijk oog het grootst voor groen licht. Daardoor kun je bij groen licht volstaan met minder licht en gebruik je dus minder energie. Ook bij boortorens op zee blijkt groen licht goed te werken. Vogels bleven vaak rondcirkelen rond het licht op de boortorens, totdat ze dood neervielen. Met groen licht vliegen ze gewoon verder. Verder weten we bijvoorbeeld dat meer amberkleurige verlichting goed is voor vleermuizen.”
“Een tijdje geleden wilde iemand een bijenhotel plaatsen op een lantaarnpaal. Dan denk je dat ongunstig is voor het bioritme van de diertjes en dat blijkt dus helemaal niet per se zo te zijn”, vervolgt Arthur.
OVLNL merkt dat er geregeld klachten zijn over ledverlichting. “Dat komt omdat het allemaal kleine felle lichtbronnen zijn. Maar er zijn accessoires voor om dat af te schermen. En deels is het ook een gewenningsproces doordat het licht nu wit is, in plaats van geel. De vraag is wel hoe wit het licht moet zijn. Dat varieert van koel tot warm. De Gemeente Utrecht bijvoorbeeld heeft vastgelegd nooit witter licht dan 3000 Kelvin aan te brengen.”
Licht op maat
Bij pleinverlichting gaat het om verschillende aspecten, zoals sociale veiligheid en sfeerbeleving.
Er is dus veel kennis nodig om verlichting op de goede manier toe te passen en er is nog volop onderzoek gaande naar kleurgebruik. “Wat is wijsheid daarin? Dan moet je eerst kijken naar de omgeving. Wat is voor die plek belangrijk? Is dat natuur, is dat sociale veiligheid of is dat verkeersveiligheid?”
Dat is wennen voor de lichtontwerpers, want voorheen waren het technische normen die bepaalden hoe veel licht er op welke plek en voor wegcategorie nodig was. “Van daaruit kon je het type armaturen, de hoogte en de afstand bepalen. Nu werken ontwerpers minder vanuit de techniek en meer vanuit mens, natuur en omgeving. Dat kan wel spanning geven met de aansprakelijkheid van wegbeheerders. Daarom houden we ons ook bezig met het omschrijven van het proces hoe je een goed lichtplan kan maken. Met meer licht op maat en licht op de plek waar je het wilt hebben, in plaats van de oude lichtmast die rondom licht gaf, ook waar dat niet nodig was.”
Daarvoor zijn dus wel nieuwe systemen nodig, alsmede connectiviteit. “Naar connectiviteit wordt nog wel eens gekeken als systeem om te constateren of een lamp defect is. Veel beheerders vinden dat niet nodig omdat mensen dat toch wel heel snel melden. Maar met connectiviteit kun je ook plekken uitlichten en kun je zelfs hele lichtscenario’s maken die je kunt afstemmen op de tijd van het jaar.”
Bij tunnelverlichting, zoals deze fietstunnel in Alkmaar door Modernista, is sociale veiligheid zeer belangrijk.
Adaptieve verlichting
Adaptieve verlichting is er ook mee mogelijk. “Dat is een goed systeem, maar je moet het wel met verstand toepassen en met oog voor de omgeving. Als het alleen licht is op de plek waar je fietst en het voor en achter je donker is, voelt dat niet zo lekker. Ook is het niet prettig als je in een wijk naar buiten kijkt en het is overal pikdonker. In het buitengebied is dat misschien juist wel prettig. Zonder verlichting merk je hoe goed het menselijk oog is en hoe veel je alsnog ziet.”
“Er zit dus een hele wereld achter die lantaarnpaal”, constateert Klink. En daar valt nog veel te ontdekken en te leren. Voor OVLNL is kennisontwikkeling en kennisdeling dan ook een belangrijke doelstelling, naast de vertegenwoordiging van de branche. OVLNL is een platform met zowel opdrachtgevers (veelal gemeentes) als opdrachtnemers (marktpartijen). Dat is ontstaan nadat de verantwoordelijkheid voor de openbare verlichting vanaf de openbare energiebedrijven werd overgedragen aan de gemeenten. Inmiddels heeft OVLNL een uitgebreide bibliotheek opgebouwd met diverse kennisthema’s, zoals LCA, MKI, burgerparticipatie en elektrische veiligheid.
Samenwerking
De kennisdeling en samenwerking tussen opdrachtgevers en opdrachtnemers vindt Arthur enorm belangrijk. “We willen samenwerken stimuleren. Dat gaat de kwaliteit en innovatie-ontwikkeling ten goede komen. Op dit moment is een werkgroep bezig om te kijken naar andere mogelijkheden van aanbestedingen, binnen de ruimte van de aanbestedingsregels. Nu zeggen opdrachtgevers dat er geen kennis meer is in de markt en vinden marktpartijen juist dat opdrachtgevers onduidelijk zijn in hun uitvraag. Door de huidige manier van aanbesteden zijn de marges laag en komt de kwaliteit onder druk te staan.”
Om kennis te vergroten is twee jaar geleden ook de OVLNL Academy opgericht. Klink: “Want als je geen verstand van zaken hebt, kun je het alleen nog over geld hebben.”
Meer weten: kijk op https://ovlnl.nl
