Arnhem omarmt klimaatadaptatie en biodiversiteit

Artikel delen

Klimaatdeskundigen rekenen Arnhem tot de koplopers in Nederland op het gebied van klimaatadaptatie en biodiversiteit. Genoeg reden voor GWW Totaal om het gesprek aan te gaan met Anne Luijten, Trainee Biodiversiteit en Robin Driessen, bestuursadviseur groen en biodiversiteit, van de gemeente Arnhem. Het werd een boeiend gesprek over de uitdaging die er ligt bij gemeenten om de stedelijke omgeving klimaatbestendig en natuurinclusief te maken. Hoe krijgen we alle neuzen in dezelfde richting?

Tekst: Frank de Groot

Op Nationaal niveau is in 2014 door de gezamenlijke overheden (Rijk, provincies, gemeenten en waterschappen) afgesproken dat Nederland in 2050 klimaatbestendig en waterrobuust moet zijn. Dit is vastgelegd in het Deltaplan Ruimtelijke Adaptatie. Klimaat en natuur staan bij de gemeente Arnhem al lange tijd op de agenda. Dat komt mede door de prachtige ligging van de stad tegen de Veluwezoom en bijvoorbeeld de aanwezigheid van Hogeschool Van Hall Larenstein. De missie van deze ‘duurzaamste hogeschool van Nederland’ is het opleiden van professionals die bijdragen aan een duurzame en betere wereld. Verder vinden we hier de groene opleider en kenniscentrum IPC Groene Ruimte.

Robin Driessen, bestuursadviseur groen en biodiversiteit en Anne Luijten, Trainee Biodiversiteit, van de gemeente Arnhem: “We combineren de opgave voor klimaatadaptatie zoveel mogelijk met andere opgaven, waardoor een efficiëntere inzet van middelen mogelijk wordt.” Anne Luijten heeft een nestkastje van Arnhems stadshout van MooiWerk in de hand. Gemaakt door mensen met een beperking.

Koploper

Arnhem heeft ten opzichte van veel andere gemeenten een koppositie op het gebied van ecologisch beheer. Vanaf 1991 wordt op veel plekken ecologisch maaibeheer toegepast. Elk jaar komt daar meer ecologisch beheerd grasland bij; nu al 350 voetbalvelden. Voor het beheer van de gemeentelijke terreinen is de gemeente sinds 1995 gecertificeerd met het ECO-keurmerk van Skal. In datzelfde jaar werd Arnhem de eerste Nederlandse gemeente met het internationale FSC-keurmerk voor duurzaam beheer voor haar bossen. Het huidige groenbeleid is vertaald in de Groenvisie Arnhem 2017 – 2035. Er wordt gestreefd naar een groene, natuurvriendelijke, duurzame en gezonde stad. De gemeenten doet dat samen met groene groepen in de stad en ook de inwoners.
Nieuwe wapenfeiten zijn onder meer de Woondeal regio Arnhem-Nijmegen en Strategie Klimaatadaptatie 2020-2030. De Woondeal regio Arnhem-Nijmegen bevat niet alleen afspraken over bijvoorbeeld de forse woningbouwopgave en het betaalbaar houden van die woningvoorraad, maar ook over het vormgeven van een circulaire leefomgeving, natuurinclusief en klimaatadaptief bouwen en het behoud van groene ruimte in de stad. In de Strategie Klimaatadaptatie is de route beschreven in de komende tien jaar naar een klimaatbestendige stad in 2050. Verder is er het Bomenplan, met de ambitie om meer bomen te planten en te beschermen, ook op particuliere terreinen en in tuinen. Tot slot is Anne Luijten dit jaar het Biodiversiteitsplan aan het opstellen, dat gemaakte afspraken in de Groenvisie rond biodiversiteit / de Natuurinclusieve Stad concretiseert. Enorm veel afspraken dus, maar hoe vertaal je dit naar de vaak weerbarstige praktijk?

Meekoppelen

“We combineren de opgave voor klimaatadaptatie zoveel mogelijk met andere opgaven, waardoor een efficiëntere inzet van middelen mogelijk wordt”, zegt Robin Driessen. “In de Strategie Klimaatadaptatie staat beschreven dat klimaatbestendige maatregelen goed gecombineerd kunnen worden met andere thema’s, zoals biodiversiteit, gezondheid, leefbaarheid, gebiedsontwikkelingen en de energietransitie. Een voorbeeld is de wijk Geitenkamp. Hier is de vervanging van het riool gecombineerd met klimaatadaptatie en interventies op het gebied van armoedebestrijding. Een andere meekoppelkans die we benutten vindt plaats in de binnenstad. Bij de aanleg van een netwerk van schaduwroutes en koelteplekken kiezen we voor beplanting die een meerwaarde heeft voor vogels en insecten en verhogen wij naast de leefbaarheid en beleving bewust ook de biodiversiteit in de binnenstad van Arnhem.”

Woningbouwopgave

Een andere opgave is de combinatie van stedelijke verdichting en verharding, met klimaatadaptatie en natuurinclusief bouwen. De woningbehoefte in de regio Arnhem-Nijmegen tot 2030, is vastgesteld op 35.000 woningen. Tot 2040 zijn dat er nog eens 15.000 tot 25.000.
Volgens Anne Luijten liggen daar echter ook kansen om te vergroenen en vooral de biodiversiteit te laten toenemen: “Nieuwbouw biedt kansen om daken en gevels te vergroenen en bijvoorbeeld eenzijdig grasland te vervangen door locaties met weidebloemen. Ook kunnen neststenen voor onder meer gierzwaluwen, vleermuizen en huismussen worden geïntegreerd in gevels. En maak erfafscheidingen met hedrahagen en niet met houten schuttingen. Stimuleer bewoners ook om de tuin niet geheel te betegelen, maar ruimte voor groen te maken, een regenton te plaatsen, enzovoort.” Robin Driessen voegt daar aan toe dat ook de bestaande natuurwaarden zoveel mogelijk beschermd moeten worden: “Het is niet meer van deze tijd om een stuk grond bouwrijp te maken door alles af te graven. We moeten een wijk ontwerpen vanuit de bestaande elementen, zoals bomen, waterpartijen en bijzondere flora en fauna. Anticiperen op wat er is en niet kaal scheren, woningen bouwen en dan nog weer wat bomen planten.”

Natuur inclusief bouwen

Mooie plannen, maar hoe zorg je ervoor dat bijvoorbeeld projectontwikkelaars en woningbouwverenigingen natuurinclusief bouwen? “In de Woondeal staan afspraken over het vormgeven van een circulaire leefomgeving, natuurinclusief en klimaatadaptief bouwen en het behoud van groene ruimte in de stad”, zegt Luijten. “Daarnaast starten we een pilot met een puntensysteem in de Vinexwijk Schuytgraaf. We hebben daar bestaande voorbeelden van puntensystemen van de gemeenten Nijmegen, Ede en Den Haag voor gebruikt. Voor het puntensysteem moeten projectontwikkelaars een minimaal aantal punten halen op het gebied van natuurinclusief bouwen. We willen dat ook invoeren voor woningbouwcorporaties. Uiteindelijk willen we het puntensysteem bij gebleken geschiktheid opnemen in de Omgevingsvisie. We zetten de Omgevingsvisie daarbij in als instrument om op gemeentelijk niveau prioriteiten op het gebied van biodiversiteit en klimaatadaptatie te benoemen. Dit vormt de basis voor de op te stellen omgevingsplannen, die naar verwachting vanaf 1 januari 2022 de bestemmingsplannen gaan vervangen onder de nieuwe Omgevingswet. Hiermee ontstaat een juridische basis voor klimaatadaptatie en natuurinclusiviteit bij ruimtelijke ontwikkelingen. Uiteindelijk is het de hoop dat projectontwikkelaars en verhuurders uit zichzelf al natuurinclusief gaan bouwen, omdat groene woningen in groene wijken in waarde stijgen of beter verhuurbaar zijn.”

Aanleg van een groendak. Foto: Bert Roete, Arnhem Klimaatbestendig.

Bestaande leefomgeving

Een zo mogelijk nog grotere opgave ligt er in de bestaande stedelijke leefomgeving. Meer bomen en groene daken in de stad hebben bijvoorbeeld als voordeel dat er minder wateroverlast is (waterbuffering), dat er minder hitte blijft hangen in de zomer, dat mensen een prettige verblijfsplek hebben, dat vogels en insecten een habitat hebben én dat de luchtkwaliteit toeneemt. Het verkoelende effect van bomen en groene daken en gevels is daarnaast zo groot dat er minder energie verbruikt hoeft te worden voor airco’s.
Driessen over de belangrijkste uitdagingen: “Tot 2030 willen we 10% minder verharding binnen het bebouwde deel van de stad. De verharding wordt vervangen door groen voor verkoeling, wateropvang, meer biodiversiteit en een prettige leefomgeving. Met groen creëren we ook schaduwroutes en koelteplekken in de openbare ruimte om hittestress te verminderen. Het doel is om binnen 250 meter van elke woning in Arnhem een koelteplek te hebben.”

Waterbeheer
Ook moet de wateroverlast worden aangepakt. In Arnhem is wateroverlast vooral aan de orde in de noordelijke helft van de stad waar in het heuvelachtig gebied het regenwater via beekdalen en straten naar de lager gelegen wijken stroomt. Om het risico op wateroverlast te verminderen is het nodig om water langer vast te houden in de hoger gelegen gebieden en het water sneller af te voeren uit de lager gelegen gebieden. Tevens moet worden voorkomen dat er zoveel regenwater in gemengde riolen terecht komt dat deze overstorten, overlopen. Arnhem werkt daarom al geruime tijd aan het afkoppelen van hemelwater. Inmiddels is, sinds 2003 ongeveer 120 hectare verhard oppervlakte van het rioolstelstel afgekoppeld.
Verder komen er strenge eisen voor het bijbouwen van nieuwe woningen. Alle nieuwbouw wordt per definitie afgekoppeld van het riool, om deze te ontzien tijdens hoosbuien. Bij renovatie wordt zo veel mogelijk afgekoppeld. In de openbare ruimte wordt zelfs 90% afgekoppeld. Uitgangspunt is telkens dat een bui van 40 mm ter plaatse verwerkt moet kunnen worden.
Veel maatregelen om hitte en wateroverlast tegen te gaan, dragen ook bij aan het voorkomen van droogte. Het afkoppelen van gebouwen en vergroenen van wijken zorgt er bijvoorbeeld voor dat er meer regenwater in de grond zakt en wordt vastgehouden. In droogtegevoelige gebieden wordt de bodem verbeterd om de ‘sponswerking’ van de stad te versterken. Verder worden er droogtebestendige bomen en planten aangeplant.

Stimuleren

Beleidsregels zijn niet genoeg om bijvoorbeeld particuliere woningeigenaren en huurders over te halen om hun tuinen en woning te vergroenen en klimaatadaptief te maken. De gemeente ondersteunt onder meer een campagne van Vitens over het spaarzaam omgaan met drinkwater. Eenvoudige maatregel is het gebruiken van de bespaarknop op het toilet. Maar ook het opvangen van regenwater in een regenton in de tuin om de planten water te geven.
Verder is het AANjaagfonds sinds januari 2018 van kracht. Dit fonds ondersteunt buurt- en wijkinitiatieven op het gebied van energie(transitie) en klimaatadaptatie. Ook is er een Groenfonds dat is bestemd om het groene karakter van Arnhem te behouden en te versterken. Met dit Groenfonds voert Arnhem projecten uit om de doelen uit de Groenvisie te realiseren en dus ook de doelen uit de Strategie Klimaatadaptatie en het Bomenplan. Alle drie de plannen streven dezelfde doelen na, namelijk een groene, natuurvriendelijke, duurzame en gezonde stad. Daarbij is er ook ruimte voor particuliere initiatieven die de waarden van het groen versterken. Onder meer via subsidieregelingen Klimaatadaptatie en Eetbare stad. En ook voor projecten van stichting Arnhem Zoemt, die biodiversiteit in de stad wil vergroten, onder andere voor de 358 soorten wilde bijen in Nederland.
Arnhem werkt al jaren samen met stichting Arnhem Klimaat Bestendig, Stichting Groen Arnhem en stichting Natuurcentrum Arnhem om de stad klimaatadaptief te maken en is sinds kort ook deelnemer aan de Stichting Steenbreek. Deze stichtingen wil samen met deelnemende gemeenten, corporaties, waterschappen en provincies de leefomgeving vergroenen. Deelnemende gemeenten organiseren onder de campagne Operatie Steenbreek acties om samen met inwoners en bedrijven te vergroenen. Denk bijvoorbeeld aan acties als Tegel eruit, plant erin, korting bij aanschaf van regentonnen maar ook het aanleggen van voorbeeldtuinen, promotie tijdens evenementen, maken van insectenhotels, aanleggen van geveltuinen tot aan het vergroenen van een hele straat samen met buurtbewoners. Alsook aandacht voor meer groen rondom bedrijfsterreinen, zorglocaties en schoolpleinen. “Via het Natuurcentrum Arnhem wordt daarnaast op scholen natuureducatie gegeven. Het draait voor een groot deel om bewustwording”, besluit Driessen. “En het bezoekerscentrum Molenplaats Sonsbeek, ons groene informatiecentrum, is bij uitstek de plek waar partijen samen kunnen komen om Arnhem nog groener te maken.”

Strategie Klimaatadaptatie

In augustus publiceerde de gemeente Arnhem de Strategie Klimaatadaptatie Arnhem 2020-2030. Hierin staan plannen om de stad klimaatbestendig te maken. De Arnhemse aanpak richt zich, in lijn met de nationale aanpak, op waterbeheer, hitte, droogte en waterkwaliteit en waterveiligheid.

Algemene plannen

  • Tot 2030 10% minder verharding binnen het bebouwde deel van de stad. Dit geldt ook voor hoofdinfrastructuur, zoals wegen. De verharding wordt vervangen door groen voor verkoeling, wateropvang, meer biodiversiteit en een prettige leefomgeving. Onderdeel is het Bomenplan, met de ambitie om meer bomen te planten en te beschermen.
  • Stadsbrede subsidie voor aansluiting regenton, groen dak, tegels vervangen door groen of andere klimaatbestendige maatregelen. De gemeente gaat verder onderzoek doen naar het inzetten van financiële prikkels voor particulieren en bedrijven om klimaatadaptieve maatregelen te nemen.
  • Klimaatadaptatie wordt vast onderdeel van gemeentelijke randvoorwaarden voor gebieds- en vastgoedontwikkeling. Er worden klimaattoetsen uitgevoerd om de gevolgen voor hitte, droogte en waterveiligheid te bepalen. In de openbare ruimte alleen verharden wat echt noodzakelijk is.

Waterbestendige maatregelen

  • Regenwater dat in hoger gelegen (bron)gebieden valt gaat zo veel mogelijk lokaal de grond in. Waar dat niet kan wordt regenwater vertraagd weggevoerd richting groen en parken, zodat de lagergelegen (put)gebieden minder last hebben van wateroverlast.
  • De Rijnkade voldoet nu niet meer aan de eisen voor waterveiligheid, dus dit gebied wordt heringericht. Naast een veilige en hogere kade wordt de Rijnkade ook vergroend.
  • Er zijn meer woningen en bijbehorende infrastructuur nodig, terwijl er ook minder verharding moet komen. Alle nieuwbouw wordt per definitie afgekoppeld van het riool om deze te ontzien tijdens hoosbuien. Bij renovatie wordt zo veel mogelijk afgekoppeld. In de openbare ruimte wordt zelfs 90% afgekoppeld. Uitgangspunt is dat een bui van 40 mm ter plaatse verwerkt moet kunnen worden.

Hittebestendige maatregelen

  • Er komen schaduwroutes en koelteplekken in de openbare ruimte. Deze komen vooral op hitteplekken waar veel mensen komen, zoals rondom winkelcentrum Kronenburg, in de binnenstad en op bedrijventerreinen en grotere parkeerterreinen. Hier worden bomen en gevelplanten aangeplant en komt eventueel verkoelend water. Doel is om binnen 250 meter van elke woning in Arnhem een koelteplek te hebben.
  • Bij nieuwe (hoog)bouw wordt zoveel mogelijk rekening gehouden met de koele windstromen die vanaf de Veluwe richting de stad waaien.

Droogtebestendige maatregelen

  • Veel maatregelen om hitte en wateroverlast tegen te gaan, dragen ook bij aan het voorkomen van droogte. Het afkoppelen van gebouwen en vergroenen van wijken zorgt er bijvoorbeeld voor dat er meer regenwater in de grond zakt en wordt vastgehouden.
  • In droogtegevoelige gebieden wordt de bodem verbeterd om de ‘sponswerking’ van de stad te versterken. Verder worden er droogtebestendige bomen en planten aangeplant.
  • De gemeente ondersteunt een campagne van Vitens waarin iedereen wordt oproepen zuinig te zijn op drinkwater. Denk aan bespaarknop op toilet en opvangen regenwater in regenton.